I. GIỚI THIỆU CHUNG VỀ CÂY BA KÍCH
Ba kích (Mã kích, Dây ruột gà) có tên khoa học là Morinda officinalis How, thuộc họ Cà phê - Rubiaceae.
Củ ba kích tím một loại dược liệu quý có nhiều công dụng như bổ thần kinh, bổ gân cốt, chữa thấp khớp, giảm xơ cứng động mạch, tăng cường khả năng sinh lý nam giới... Hiện tại loài cây có giá trị xuất khẩu cao nhưng chưa được trồng nhiều nên nhu cầu về loại dược liệu này vẫn chưa được đáp ứng đủ.
Cây sinh trưởng sau 5 đến 7 năm mới cho thu hoạch, năng suất bình quân 8 - 12kg củ tươi/gốc với giá thị trường hiện nay khoảng 150.000 đồng/kg củ tươi, càng để lâu năm sản lượng càng cao chất lượng dược liệu càng tốt.
2. Đặc điểm sinh trưởng:
Ba kích có dạng dây leo thường xanh, thân cỏ sống nhiều năm. Ở Việt Nam cây Ba kích mọc hoang ở hầu hết các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam như: Quảng Ninh, Lạng Sơn, Bắc Giang, Cao Bằng, Hà Giang, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Bắc Cạn, Lào Cai, Yên Bái, Phú Thọ, Lai Châu, Sơn La… Đây một loại cây dây leo, có thể sống lâu năm, chịu được hạn và đất nghèo dinh dưỡng, phù hợp với điều kiện trồng trên nương, đồi, dễ trồng và ít bị sâu bệnh hại.
3. Điều kiện gây trồng:
Cây Ba kích phù hợp với địa hình vùng núi thấp, độ cao dưới 300 - 400 m so với mực nước biển, nhiệt độ bình quân năm 23 -24oC, lượng mưa 1.100 - 2.000mm. Cây thích hợp trên đất ít chua, độ pH = 4 - 6, đất mùn, tầng đất dày trên 1m và chất dinh dưỡng còn khá. Ba kích mọc tự nhiên dưới tán rừng thứ sinh nghèo kiệt, rừng phục hồi có độ tàn che 0,3 - 0,5 ở bìa rừng, trong các lùm bụi. Cây không chịu được đất úng bí. Ở nơi đất trống cần trồng cây che phủ. Có thể trồng Ba kích dưới tán rừng thứ sinh nghèo kiệt hoặc mới phục hồi, rừng trồng chưa khép tán hoặc đã tỉa thưa hay trồng xen vườn cây ăn quả.
II. KỸ THUẬT TRỒNG
1. Phương thức trồng:
- Có thể trồng dưới tán rừng tự nhiên, dưới tán rừng trồng hoặc trồng thuần.
Trồng Ba kích xen tán rừng, tán cây ăn quả (bố trí xen kẽ và theo hàng)
2. Cự ly, mật độ trồng:
- Trồng dưới tán rừng tự nhiên, dưới tán rừng trồng mật độ 2.000 cây/ha, cự ly cây cách cây 2m, hàng cách hàng 2,5m.
- Trồng thâm canh, mật độ trồng 5.000 - 7.000 cây/ha, cự ly cây cách cây 1m, hàng cách hàng 2m với các mật độ cho phép của người kinh doanh rừng.
+ Bố trí hàng đôi, mật độ trồng 10.000 - 14.000 cây/ha, cự ly cây cách cây 80cm, hàng cách hàng 1m.
3. Thời vụ trồng:
Vụ xuân hoặc vụ thu, chọn những ngày râm mát hoặc có mưa nhỏ.
+ Vụ Xuân: Tháng 2 - 3.
+ Vụ Thu: Tháng 8 - 9.
4. Xử lý thực bì:
Phát dọn theo rạch hoặc quanh hố với đường kính 1m, chú ý chừa cây để làm giá đỡ cho cây leo, hoặc có thể phát toàn diện thực bì đối với trồng rừng thâm canh.
5. Cuốc hố:
- Hố đào kích cỡ 40 x 40 x 40cm hoặc 50 x 50 x 50cm. Khi cuốc để riêng phần đất tốt (đất đen tơi xốp) ra một bên.
- Thời gian cuốc hố phải hoàn thành trước lúc trồng rừng khoảng 1 tháng.
6. Lấp hố, bón lót:
Bón lót 5 kg phân chuồng hoai hoặc 0,2 kg phân vi sinh + 0,2 kg supe lân (hoặc 0,2kg phân NPK 5:10:3 cho mỗi hố.
- Lấp hố bằng đất tốt khi cuốc lên và đất xung quanh cùng với cỏ rác, thảm khô mục lấp phần đáy hố.
Cách bón như sau: Trộn đều phân với lớp đất mặt ở độ sâu 2/3 đáy hố, sau đó lấp đất và vun theo hình mui rùa để trồng cây.
Hoàn thành việc cuốc hố trước khi trồng 15 ngày.
7. Cây giống:
Sử dụng cây giống từ hạt, cây hom hoặc cây mô để đem trồng. Cây giống đem trồng phải khỏe mạnh, xanh tốt, không sâu bệnh, không cụt ngọn, bộ rễ phát triển đầy đủ và còn nguyên bầu.
- Cây giống từ hạt: Chiều cao cây từ 20 - 30 cm bắt đầu vươn ngọn leo.
- Cây hom: Cây có từ 05 - 06 cặp lá trở nên, chiều cao từ 20 - 25cm.
- Cây mô: Cây có từ 3 cặp lá trở lên, chiều cao từ 20 - 25cm.
Lưu ý: Trước khi xuất vườn, cây con phải được đảo bầu, phân loại và giảm tưới để quá trình bốc xếp, vận chuyển cây con không bị vỡ bầu, tổn thương.
Vườn ươm Ba kích tím đủ tiêu chuẩn xuất vườn
8. Trồng cây:
- Dùng cuốc hoặc thuổng đào một lỗ giữa hỗ đủ để đặt bầu cây, mỗi hố đặt 1 cây, lấp đất đầy, giậm chặt, tiếp tục lấp cao hơn miệng hố 4 - 5cm. Nơi không có cây tự nhiên phải cắm cọc tre hoặc gỗ dài 1,0 - 1,5m làm giá đỡ cho cây leo.
- Đối với trồng thâm canh nơi không có cây che phủ: Làm dàn che trước khi trồng, chiều rộng của dàn 80cm, cao 90cm. Dùng gỗ để làm cọc và khung dàn che, dùng tre dóc đặt dọc và ngang dàn.
- Sau khi trồng được 15 - 30 ngày kiểm tra và tiến hành trồng dặm những hố cây bị chết để đảm bảo mật độ rừng trồng. Tỷ lệ sống phải đạt trên 90%.
Ba kích trồng theo hố và trồng theo hàng
III. CHĂM SÓC, BẢO VỆ VÀ THU HOẠCH
1. Chăm sóc rừng mới trồng:
Chăm sóc trong 2 năm đầu, mỗi năm chăm sóc từ 2 - 3 lần. Năm thứ 3 trở đi chăm sóc 1 - 2 lần/năm. Riêng năm đầu với cây trồng vụ xuân chăm sóc 3 lần, cây trồng vụ thu chăm sóc 1 lần.
* Nội dung chăm sóc gồm:
- Phát thực bì, cắt dây leo cạnh tranh với cây trồng trên toàn diện tích.
- Xới cỏ, vun đất xung quanh gốc đường kính 0,8 m. Tùy theo tình hình thực tế mà xới đất nhiều lần trong năm, ít nhất từ 4 lần trở lên trong 2 năm đầu. Đến năm thứ 3 khóm đã định hình tán lá phát triển rộng việc xới đất sẽ giảm đi.
- Bón thúc thêm 0,2kg phân NPK/cây/năm (Năm thứ 2 bón bổ sung khoảng 3 kg phân chuồng hoai hoặc 0,2 - 0,3 kg NPK/gốc).
Chú ý điều chỉnh độ che tán 30 - 50%.
2. Phòng trừ sâu bệnh:
Cây ba kích ít khi bị bệnh. Tuy nhiên có thể xuất hiện một số bệnh như lở cổ rễ, vàng lá trong điều kiện thâm canh cao và bệnh thối củ đối với cây từ năm thứ 2 - 3. Sử dụng thuốc Boóc-đô nồng độ 0,5% hoặc kết hợp với Ben-lát 0,1% để phun vào gốc và lá để phòng trừ bệnh. Rắc vôi bột xung quanh luống để chống kiến, dế.
3. Thu hoạch và chế biến củ:
Các hoạt chất quý của Ba kích chỉ tập trung ở bộ rễ (củ). Củ ba kích có chất lượng tốt phải có từ 5 năm tuổi trở lên.
Phân biệt thịt củ ba kích đổi màu theo từng năm, từ màu vàng hồng chuyển dần sang màu tím giống màu tím của búp ngọn và lá non. Củ già có màu tím, lõi hóa gỗ, có giá trị thương phẩm cao.
* Thu hoạch:
Thời gian thu hoạch tốt nhất vào tháng 12 và tháng 1. Khi thu hoạch cần kết hợp lấy thân để làm hom giống. Củ đào về rửa sạch đem phơi và sấy cho thật khô. Sau đó phân thành 3 loại theo tiêu chuẩn thương phẩm trước khi phơi sấy:
A: Củ có đường kính từ 1,2cm trở lên.
B: Củ có đường kính từ 0,8 - 1,1cm.
C: Củ có đường kính bé hơn 0,8cm.
Củ loại A và B dùng để xuất khẩu có giá trị cao nhất.
* Chế biến:
- Sau khi thu hoạch cần rửa sạch đất, tước bỏ phần lõi cứng của củ rồi đem phơi khô để cất giữ lâu dài.
- Rượu Ba kích: Trước khi ngâm rượu, lấy một nhánh gừng già nhỏ cho vào một chén rượu nhỏ trộn đều với Ba kích khô, sao nhỏ lửa cho hơi vàng rồi hạ thổ, chờ nguội cho vào bình ngâm, cứ 50 - 60g/lít rượu 400, bịt kín sau 30 ngày có thể dùng được.
- Ngoài ra, củ ba kích còn có thể chế biến thành cao ba kích./.
Phạm Thị Hảo - Trung tâm Khuyến nông tỉnh Yên Bái